Η πατριαρχία μέσα μου…
Ένεκα των οικογενειακών συγκεντρώσεων και των γιορτών, βρέθηκα ξανά πίσω στο χωριό μου παρέα με συγγενείς και φίλους με τους οποίους μεγαλώσαμε μαζί. Και όπως συνήθως, μας έφεραν κοντά οι παραδόσεις και τα έθιμα, οι κοινές αναμνήσεις, το χιούμορ και φυσικά το φαγητό. Στα πλαίσια μιας τέτοιας οικειότητας, μάλλον θεωρήσαμε τους εαυτούς μας ικανούς να ανοίξουμε συζήτηση με κοινωνικό και ηθικό περιεχόμενο. Ξαφνικά, μια από τις πιο αισιόδοξες της παρέας, μας λέει «δικαίωμα» και θέτει την ερώτηση: συμφωνείτε ότι ζούμε σε μια κοινωνία πατριαρχική; Ένας εκ των ανδρών λοιπόν, και μάλιστα από τους νεώτερους σε ηλικία, απάντησε ότι φυσικά και δεν έχουμε πατριαρχία, μάλλον το αντίθετο, και ότι οι μετρήσιμες και φαινομενικές κοινωνικές διαφορές (και όχι ανισότητες) ανάμεσα στα δυο φύλα, οφείλονται στις βιολογικές διαφορές των φύλων. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα λόγια του είχαν δύναμη στη συγκεκριμένη παρέα και κάπου εκεί το θέμα έληξε. Αυτή η δύναμη των λόγων του νεαρού άντρα στάθηκε αφορμή για αυτό το κείμενο.
Γιατί λοιπόν τα λόγια του είχαν δύναμη; Ίσως επειδή τα είπε ένας άντρας με την ηρεμία και τη βεβαιότητα που του δίνουν σειρά γενεών, ανδρών και γυναικών πίσω του, επικαλούμενος την επιστήμη, βιολογία εν προκειμένω, απευθυνόμενος σε μια ομάδα σιωπηλών πλέων αντρών άνω των 60, αλλά και γυναικών που άλλες λιγότερο και άλλες περισσότερο προσπάθησαν να αντιταχθούν, στη δεδομένη προτεραιότητα, την έμφυτη ανεξαρτησία, το αυτονόητο δικαίωμα, την αποδεδειγμένη αποτελεσματικότητα, την ασύγκριτη δύναμη και ενίοτε την ακαταμάχητη ευαλωτότητα των αντρών, και το μετάνιωσαν (κάποιες πιο συνετές δεν το προσπάθησαν καν). Συνεπώς όπως κάθε λογική συζήτηση τη δεδομένη εποχή, στο δεδομένο χωριό έπρεπε να λάβει τέλος, χωρίς περισσότερες κουβέντες.
Πηγαίνοντας πίσω στα λόγια του νεότερου άντρα, που δε θα πάψω ποτέ να αγαπώ, οι ανισότητες των δυο φύλων είναι λογικές και οφείλονται στο γενετικό τους υλικό. Ας δούμε και τον ορισμό της πατριαρχίας, σύμφωνα με τα διεθνή λεξικά και τους θεωρητικούς της κοινωνιολογίας. Πατριαρχία είναι το σύνολο των πρακτικών, μηχανισμών, ιδεολογιών και αξιών που εξηγούν την ανδρική κυριαρχία και συνήθως την αποδίδουν σε εγγενείς και φυσικές διαφορές ανάμεσα στα δυο φύλα. Έτσι οι κοινωνικοί ρόλοι είναι συνυφασμένοι με μια σειρά συμπεριφορών που θεωρούνται κοινωνικά αποδεκτές για τα άτομα του ανδρικού φύλου μόνο.
Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων, οι περισσότερες σύγχρονες κοινωνίες εξακολουθούν να είναι στην πράξη πατριαρχικές, παρότι αυτό δεν ορίζεται ρητά από τους νόμους και το σύνταγμά τους. Και παρότι στο παρελθόν ένα κομμάτι της επιστήμης ασχολήθηκε για να αποδείξει ότι η κυριαρχία των ανδρών οφείλεται σε εγγενή χαρακτηριστικά, κάτι τέτοιο δεν αποδείχθηκε ποτέ και η έρευνα έχει πλέον εγκαταλειφθεί. Οι κοινωνιολόγοι σήμερα θεωρούν ότι η πατριαρχία είναι κοινωνικό κατασκεύασμα και όχι αποτέλεσμα γενετικών διαφορών ανάμεσα στα δυο φύλα. Μόνο η θρησκεία τείνει να εκπροσωπεί και να στηρίζει ακόμα σθεναρά τέτοιες αντιλήψεις.
Πού θα συναντήσουμε την πατριαρχία; Παντού. Στις επιστήμες, στην πολιτική, σε οικονομικό, επαγγελματικό, νομικό, ακόμα και καλλιτεχνικό επίπεδο. Θα τη συναντήσουμε επίσης έντονα μέσα στα σπίτια μας, τις οικογένειές μας και τις σχέσεις μας με τους γονείς, τους φίλους, τα αδέλφια, τους ερωτικούς συντρόφους και τα πεθερικά μας. Και τέλος, αντιμέτωποι με την πατριαρχία ερχόμαστε και στα πλαίσια μίας ακόμα σημαντικής σχέσης, που δεν είναι άλλη από τη σχέση με τον εαυτό μας. Σε αυτή την τελευταία σχέση επιχειρεί να ρίξει μία πιο στενή ματιά, το παρόν κείμενο.
Η πατριαρχία μέσα μου λοιπόν. Αν είμαι γυναίκα μου λέει μην υψώσεις ανάστημα διότι θα πληγωθείς. Διότι στις ψηλότερες θέσεις υπάρχουν δυνατότεροι και δε θα τα καταφέρεις. Όταν μένω με έναν άντρα η πατριαρχία μου λέει, ότι αν δε μαγειρεύω και δε συντηρώ σωστά το σπίτι είμαι ανίκανη, μιας και το έχουν κάνει όλες οι γυναίκες πίσω μου ανά τους αιώνες των αιώνων. Όταν κάνω παιδιά, πρέπει εγώ να σταματήσω τη δουλειά μου για να είμαι μαζί τους και όχι ο άντρας μου, ακόμα και αν η δουλειά μου φέρνει το υψηλότερο εισόδημα στο σπίτι.
Αν είμαι γυναίκα έχω οικιακό ρόλο, ενώ οι άνδρες αναμένεται να αναζητούν επαγγελματική ικανοποίηση εκτός της οικίας. Τί γίνεται αν αυτό το αντιστρέψουμε; Αν η γυναίκα αναζητήσει την ευτυχία εκτός σπιτιού; Η πατριαρχία θα της πει ότι είναι εγωίστρια και ότι αφήνει τον άντρα της και τα παιδιά της. Εγκαταλείπει. Και φυσικά τίθεται το ερώτημα: ποιοι εκπροσωπούν την πατριαρχία; Όλοι μας φυσικά, άλλοι λιγότερο και άλλοι περισσότερο, άλλοι συνειδητά και άλλοι ασυνείδητα. Την πατριαρχία μας της διδάσκουν οι μπαμπάδες, τ’ αδέλφια και οι φίλοι μας, και φυσικά οι μητέρες μας, οι πεθερές μας, οι φίλες μας και οι αδελφές μας.
Πόσες φορές δε δίνεται η συμβουλή από γυναίκα σε γυναίκα, μη μιλάς! Μη λες πολλά. Μη γκρινιάζεις. Όλες τα ίδια περνάμε. Η γυναίκα κάνει το σπίτι. Η γυναίκα πρέπει να είναι μία κουκούλα που θα τα κουκουλώνει όλα. Αλλά πάνω από όλα μη μιλάς. Μην είσαι πολύ σεξουαλική, μην προκαλείς (γιατί αν σου συμβεί κάτι επικίνδυνο ή σε κακοχαρακτηρίσουν, θα φταις εσύ και όχι αυτός που το έπραξε). Αν δεν είσαι σωστή σύζυγος ο άντρας σου μπορεί να κοιτάξει άλλες γυναίκες και πάλι θα φταις εσύ. Από την άλλη, αν εσύ κοιτάξεις άλλον, θα φταις και πάλι εσύ.
Και στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να τονίσουμε για άλλη μια φορά: ποιοι τα λένε όλα αυτά; Μπορεί να μου τα λέει ο άντρας μου ή ο αδελφός μου ή ο πατέρας μου. Μπορεί και όχι. Και αν μου τα λένε αυτοί; Το κάνουν σκόπιμα ή με δόλο; Όχι απαραίτητα, μπορεί να αισθάνονται ότι το κάνουν για το καλό μου. Υπάρχει κάποια συνομωσία ισχυρών ανδρών, ενάντια στην οποία οι γυναίκες πρέπει να επαναστατήσουν; Σε μεγάλο βαθμό όχι και ενίοτε ναι. Δεν υπάρχει αμφιβολία όμως, ότι η επανάσταση πρέπει να λάβει χώρα μέσα μας και να αντιμετωπίσει τους εσωτερικούς δαίμονες της πατριαρχίας και στη συνέχεια τους απ’ έξω. Είναι βέβαιο, επίσης, ότι σε πολλά θέματα οι άντρες έχουν το ρόλο του ευνοημένου, συνειδητά ή ασυνείδητα και συναινούν ευχαρίστως στο ρόλο αυτό. Αυτή η συνθήκη τους δίνει, αναγκαστικά, μικρότερο κίνητρο να σκεφτούν τους λιγότερο προνομιούχους.
Πέρα από τις κουβέντες των αντρών όμως, τα λόγια αυτά είναι περασμένα στο κύτταρό μας. Ψιθυρισμένα μέσα μας ανά τις δεκαετίες και τους αιώνες πατριαρχίας και φυσικά μεταδίδονται από την υποταγμένη μητέρα στην κόρη.
Πέρα από τη γυναίκα, θα μπορούσε και ο άντρας να είναι θύμα της πατριαρχίας; Σαφέστατα. Τί ψιθυρίζει η πατριαρχία σε εκείνον; Του λέει ότι έχει την ευθύνη επιβίωσης της γυναίκας και της οικογένειάς του. Του λέει ότι είναι ο δυνατός της οικογένειας και δεν έχει δικαίωμα να λυγίσει, να αισθανθεί ευάλωτος ή ανίσχυρος. Αν φοβηθεί ή ανησυχήσει για τη σεξουαλικότητα του είναι ξοφλημένος. Του λέει ότι αν δεν είναι ανταγωνιστικός και ισχυρός δε θα επιβιώσει. Του λέει ότι δεν έχει δικαίωμα να είναι ευάλωτος και να εκφράζει ευαίσθητα συναισθήματα. Του λέει ότι αν είναι άνεργος, ασχολείται με τα οικιακά, ή έχει χαμηλότερο εισόδημα από τη γυναίκα του θα πρέπει να ντρέπεται. Και φυσικά του λέει ότι θα πρέπει να είναι απαραίτητα ετεροφυλόφιλος, διαφορετικά αποβάλλεται από την κοινωνία.
Πατριαρχία λοιπόν δεν είναι μόνο το σύστημα που ευνοεί τους άντρες, αλλά το σύστημα που ευνοεί τους ισχυρούς άντρες. Οι ανίσχυροι θα πρέπει και εκείνοι να έχουν λιγότερα προνόμια και να υποταχθούν, όπως οι γυναίκες.
Για ποιο λόγο λοιπόν, η πατριαρχία είναι πρόβλημα; Σαφώς επειδή είναι άδικη και άνιση. Οποιαδήποτε άποψη υποστηρίζει ότι μία ομάδα υπερτερεί έναντι κάποιας άλλης λόγω κάποιων γνωρισμάτων της, είναι ενάντια στα ανθρώπινα δικαιώματα. Υπάρχουν όμως ακόμα δυο λόγοι για τους οποίους η πατριαρχία δημιουργεί προβλήματα, και αυτοί αφορούν τον άνθρωπο και την ψυχοσύνθεσή του ατομικά. Αρχικά, το πατριαρχικό μοντέλο, δεν επιτρέπει την αυθεντικότητα και τον πλούτο των ρόλων. Δε δίνει την ευκαιρία στον κάθε άνθρωπο να ακολουθήσει της επιθυμίες του, τις προθέσεις του, τις κλίσεις του, τις απόψεις και τα συναισθήματά του και συνεπώς να διαφοροποιηθεί από το σύνολο και να εξελιχθεί.
Δεύτερον, οι πατριαρχικές αντιλήψεις, δυστυχώς, καταδικάζουν την ερωτική σχέση άντρα και γυναίκας και έχουν αρνητικό αντίκτυπο και στις ομόφυλες σχέσεις. Επειδή, ακόμα και όταν ο άντρας καταφέρει να κυριαρχήσει στη γυναίκα του, εκείνη θα είναι δυστυχισμένη και τελικά θα είναι και ο ίδιος δυστυχισμένος και μόνος. Γιατί μια γυναίκα που δε μιλάει, δεν αντιδρά και δε διαφοροποιείται, δε θα δείξει ποτέ τον αληθινό της εαυτό και δε θα αγαπήσει ποτέ πραγματικά τον άντρα της ούτε και θα αγαπηθεί. Γιατί ένας άντρας που δεν εκφράζει τα συναισθήματά του στις σχέσεις του, αναγκάζεται να αποσυνδεθεί και είτε να είναι μόνος, είτε να σπαταλάται σε ανούσιες απολαύσεις, εξαρτήσεις και οράματα κοινωνικής ευζωίας. Διότι μια ομόφυλη σχέση που προσπαθεί να ακολουθήσει τα πατριαρχικά πρότυπα των σχέσεων, ή θεωρεί τον εαυτό της κατώτερο, δε θα μπορέσει ποτέ να εξελιχθεί και να δει πόσο ξεχωριστή θα μπορούσε να γίνει.
Δεν ξέρω να απαντήσω αν εκείνη η συζήτηση σε εκείνο το ζεστό οικογενειακό τραπέζι πήγε καλά. Μάλλον όχι. Ωστόσο αισθάνομαι ότι θα ευγνωμονώ την κοπέλα που έθεσε αυτή την ερώτηση περί πατριαρχίας. Ίσως γιατί κάτι τέτοιες συζητήσεις είναι κομμάτι της αλλαγής που χρειαζόμαστε. Για να βλέπουμε ποιες φωνές ακούγονται και ποιες όχι. Για να αφουγκραζόμαστε αυτό τον καινούργιο εν δυνάμει ήχο.
