Ησύχασε… Τίποτα δεν είναι υπό έλεγχο
Αν υπήρχαν πέντε λέξεις οι οποίες αποτελούν τους πυλώνες της ψυχολογίας, μία από αυτές θα ήταν σίγουρα ο «Έλεγχος». Θα τον βρούμε κρυμμένο πίσω από θεωρίες που αφορούν, τις ερωτικές σχέσεις, τη σχέση γονέα παιδιού, τις συναισθηματικές διαταραχές, το τραύμα, τις εξαρτήσεις, την ψυχολογία των ομάδων και της εργασίας και την ψυχοθεραπεία. Στο κείμενο που ακολουθεί, θα γίνει μια προσπάθεια εξερεύνησης της πολυδιάστατης ανάγκης για έλεγχο.
Σχέση μητέρας – βρέφους
Ας ξεκινήσουμε λοιπόν από την πρωταρχική σχέση, μητέρας και βρέφους. Ο Βρετανός ψυχαναλυτής John Bowlby, εκπρόσωπος της θεωρίας του δεσμού, μας είπε ότι το βρέφος χρησιμοποιεί την προσκόλληση με τη μητέρα του, ως το ασφαλές σημείο εκκίνησης για την εξερεύνηση του κόσμου. Όταν για τον οποιοδήποτε λόγο, η μητέρα, παρατεταμένα, δεν είναι διαθέσιμη για αυτή την προσκόλληση, το παιδί πιθανότατα θα αναπτύξει ανασφαλή δεσμό μαζί της, τον οποίο θα βιώνει συχνά και στις μετέπειτα σχέσεις του.
Επειδή όμως η ανάγκη για ασφάλεια είναι θεμελιώδης και απαραίτητη, το παιδί ενδέχεται να αναζητήσει άλλες συμπεριφορές ελέγχου προκειμένου να αισθάνεται ασφάλεια. Στην ουσία μιλάμε για ένα εσωτερικευμένο αρχαίο άγχος, το οποίο το άτομο καλείται να ανακουφίσει. Χάριν αυτής της ανακούφισης, θα υιοθετήσει συμπεριφορές, οι οποίες όντως θα μειώσουν αρχικά το άγχος του, αλλά είναι πιθανό να είναι δυσλειτουργικές για τις σχέσεις ή τη συναισθηματική εξέλιξη του ατόμου.
Οι εξαρτήσεις
Τέτοιες συμπεριφορές είναι οι διάφορες εξαρτήσεις όπως, αλκοόλ, ναρκωτικά αλλά και πιο αθώες φαινομενικά όπως η σχέση μας με το φαγητό, που μπορεί να οδηγήσει σε διατροφικές διαταραχές, ο εθισμός στα ψώνια, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, στο σεξ και πολλές ακόμα εξαρτήσεις. Είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί ότι η εκάστοτε εξάρτηση έχει ένα σύνολο δικών της αιτιολογικών παραγόντων, που η θεωρία του δεσμού δεν αρκεί για να τις εξηγήσει.
Ωστόσο η εξάρτηση είναι μια βασική συμπεριφορά που μαθαίνουν να χρησιμοποιούν οι άνθρωποι προκειμένου να ελέγξουν τα δύσκολα συναισθήματα, και αυτός είναι ο λόγος που μας ενδιαφέρει τόσο πολύ. Και είναι σημαντικό να γίνει σαφές, ότι κανένας άνθρωπος δεν αναζητά μιαν εξάρτηση προκειμένου να αυτορυθμίζεται. Αυτό που αναζητά είναι μία συμπεριφορά ή μια συνθήκη, η οποία θα του δώσει την ακράδαντη αίσθηση ότι έχει τον έλεγχο πάνω στα δύσκολα συναισθήματα. Όλες αυτές οι συμπεριφορές που μπορούν να μας παρέχουν ένα γνώριμο μοτίβο ελέγχου πάνω στα δύσκολα συναισθήματα είναι στην ουσία «συμπεριφορές ελέγχου», και ενώ στην αρχή ευδοκιμούν, έπειτα τείνουν να γίνονται οι ίδιες εθιστικές.
Ο ρόλος του θύματος
Πέρα από τις συμπεριφορές και τις συνθήκες ελέγχου που αναζητάμε στη ζωή, οι άνθρωποι προσκολλόμαστε και σε ρόλους χάριν αυτού του ελέγχου. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι ο ρόλος του θύματος. Είναι ένας ρόλος που μας δίνει μεγάλο έλεγχο, διότι με αυτό τον τρόπο δεν αναλαμβάνουμε κάποια ευθύνη, η οποία θα μπορούσε να οδηγήσει σε ανεξέλεγκτες ή απρόβλεπτες καταστάσεις. Όντας θύμα, μονοπωλούμε στην ουσία το ρόλο του καλού και του αθώου, αρνούμενοι τα όποια περιθώρια δράσης θα μπορούσαμε να έχουμε, αναγκάζοντας ουσιαστικά τους άλλους να πάρουν είτε το ρόλο του θύτη, είτε το ρόλο του διασώστη για εμάς. Είναι αναμφίβολα ένας ισχυρός ρόλος ελέγχου.
Ο αλάνθαστος
Ένα ακόμα παράδειγμα ρόλου είναι αυτός του αλάνθαστου. Πρόκειται για μία άμυνα κατά την οποία, οποτεδήποτε αισθανθούμε ένα συναίσθημα που μας προκαλεί δυσφορία, αποφασίζουμε ότι φταίνε οι άλλοι και ποτέ εμείς. Με αυτό τον τρόπο το άτομο αναπτύσσει μια ναρκισσιστική στάση, καθώς ικανοποιεί τις ανάγκες του για συναισθηματική ασφάλεια, χωρίς την παρουσία και την ανάγκη άλλων ατόμων.
Αν επιστρέψουμε στη θεωρία του δεσμού του Bowlby, θα λέγαμε ότι εφόσον το βασικό πρόσωπο εξάρτησης, που είναι συνήθως η μητέρα, απουσίαζε ή είχε ένα διαστρεβλωμένο ρόλο, το άτομο αντικαθιστά το ανεκπλήρωτο συναίσθημα φροντίδας της παιδικής του ηλικίας αναπτύσσοντας ένα ρόλο τελειότητας και παντοδυναμίας, διατηρώντας έτσι τον έλεγχο.
Πρέπει οι γονείς να ασκούν έλεγχο στα παιδιά τους;
Πέρα όμως από τις συμπεριφορές και τους ρόλους ελέγχου, υπάρχουν και άλλοι τομείς, στους οποίους το ζήτημα του ελέγχου είναι καθοριστικό. Ένας τέτοιος τομέας είναι η σχέση γονέα και παιδιού. Και θα ξεκινήσουμε με ένα ερώτημα: πρέπει οι γονείς να ασκούν έλεγχο στα παιδιά τους; Η απάντηση είναι: Ναι, πρέπει. Ωστόσο υπάρχει ο υγιής έλεγχος και ο δυσλειτουργικός. Τελείως συνοπτικά θα λέγαμε, ότι υγιής έλεγχος, από πλευράς των γονέων είναι τα όρια.
Τα όρια
Τα όρια είναι το σύνολο των λογικών κανόνων που θέτει ο γονέας στο παιδί, και τα οποία θα το βοηθήσουν να αναπτύξει την ικανότητα να συνυπάρχει στις σχέσεις. Ο έλεγχος από πλευράς των γονέων που θα ορίζαμε ως δυσλειτουργικό είναι ο ψυχολογικός έλεγχος ή αλλιώς χειρισμός. Δύο κοινές στρατηγικές των γονέων για να ασκήσουν ψυχολογικό έλεγχο είναι η πρόκληση ενοχής (κάνοντας το παιδί να αισθάνεται τύψεις, αν δεν συμμερίζεται τις σκέψεις και τα συναισθήματα των γονέων) και η απόσυρση αγάπης (κάνοντάς το να αισθάνεται ότι δεν το αγαπούν, αν δεν συμμερίζεται τις σκέψεις και τα συναισθήματα των γονέων). Είναι πολύ πιθανό, ότι ένα παιδί που μεγαλώνει με τέτοιους συναισθηματικούς χειρισμούς, έχει περισσότερες πιθανότητες να αναπτύξει άγχος στην ενήλικη ζωή.
Είναι προφανές ότι το θέμα του ελέγχου είναι τεράστιο και δε χωράει σε ένα άρθρο. Θα σταθούμε, ωστόσο, σε ένα τελευταίο και πολύ σημαντικό ζήτημα∙ εκείνο της σχέσης μεταξύ Φόβου και Ελέγχου. Και πάλι δε θα πούμε πολλά, θα πούμε όμως ότι όταν φοβόμαστε, τείνουμε να ελέγχουμε το περιβάλλον μας ή τους άλλους, προκειμένου να μειώσουμε το φόβο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι καταναγκασμοί. Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αναβλητικότητα και ένα ακόμα είναι η ζήλια.
Ο φόβος
Κατά τη γνώμη μου όμως, η βασικότερη θεωρία που πρέπει να μας μείνει σχετικά με τη σχέση Φόβου – Ελέγχου είναι ότι «ο φόβος του πόνου είναι μεγαλύτερος από τον ίδιο τον πόνο». Με άλλα λόγια, όταν ξοδεύουμε τον εαυτό μας στο φόβο, είναι στην ουσία μια ατέρμονη διαδικασία να ελέγξουμε τον μέλλον. Αντιθέτως όταν ζούμε μια δύσκολη συνθήκη στο εδώ και τώρα, αναγκαστικά επιστρατεύουμε όλες τις διαθέσιμες τεχνικές διαχείρισης, με αποτέλεσμα η δύσκολη κατάσταση να είναι πιο διαχειρίσιμη από τον ίδιο το φόβο. Ενώ λοιπόν τείνουμε να ελέγχουμε όταν φοβόμαστε, στην ουσία «το όνειρο του ελέγχου του φόβου θα παραμένει πάντα ανεκπλήρωτο», διότι ο φόβος αφορά το μέλλον, και εμείς το μόνο που μπορούμε να ελέγξουμε είναι το παρόν.
Κλείνοντας τη συζήτηση προκύπτει το ερώτημα: πώς μπορούμε να βοηθήσουμε τον εαυτό μας μέσα σε τέτοιες καταστάσεις. Μέρος της απάντησης είναι το να κατανοήσουμε ότι η ανθρώπινη ύπαρξη δεν χωράει μέσα σε ρόλους, καλούπια ή μοτίβα. Ακόμα και όταν εμείς τη χωρέσουμε, στην ουσία δεν υπηρετούμε σωστά τη ζωή. Ο καθένας μας θα μπορούσε να είναι άλλοτε θύμα, άλλοτε διασώστης και άλλοτε εγωιστής. Μπορούμε να νιώθουμε θυμό, θλίψη, χαρά, φόβο ακόμα και όταν οι άλλοι γύρω μας δε συμφωνούν με αυτά τα συναισθήματα. Και εδώ προκύπτει το ερώτημα: αν στην ουσία αφεθούμε στο συναίσθημα αλλά και στον πλούτο των ρόλων στις σχέσεις, τότε τί μένει να ελέγξουμε;
Τί θα έπρεπε να θέλουμε να ελέγχουμε
Θα έλεγα ότι αυτό που είναι δουλειά μας να ελέγξουμε δεν είναι άλλο από τον προορισμό μας στη ζωή. Το στόχο μας. Να γίνουμε στην ουσία ο οδηγός της ζωής μας. Και εδώ θα δανειστώ τα λόγια του Χόρχε Μπουκάι: δεν είναι ένα ταξίδι σαν αυτό του μετρό, όπου ορίζουμε τον προορισμό αλλά ξέρουμε και τις ακριβείς στάσεις και τις ακριβείς ώρες και τη διάρκεια του ταξιδιού. Μοιάζει περισσότερο με το ταξίδι του ιστιοπλοϊκού, όπου εγώ και μόνο εγώ ορίζω τον προορισμό, αλλά υπάρχουν αστάθμιστοι παράγοντες στους οποίους θα πρέπει να προσαρμοστώ, όπως ο άνεμος και το κύμα.
Ευελιξία και προσαρμοστικότητα
Προκειμένου να έχουμε τον έλεγχο λοιπόν, θα πρέπει να δείξουμε την ανάλογη ευελιξία και προσαρμοστικότητα. Άλλωστε θα πρέπει να θυμόμαστε ότι στην πραγματικότητα ο έλεγχος που έχουμε πάνω στις καταστάσεις, είναι ούτως ή άλλως περιορισμένος. Επομένως η βαθύτατη ανάγκη που έχουμε οι άνθρωποι είναι εκείνη της αίσθησης του ελέγχου και όχι του ελέγχου καθαυτού.
Θα κλείσω με τα ανακουφιστικά λόγια του αγαπημένου John o Donohue:
Είθε το μυαλό μου να ζωντανέψει σήμερα στην αόρατη γεωγραφία
που με προσκαλεί σε νέα σύνορα.
Στο να σπάσω τα νεκρά περιβλήματα του χθες.
Να διακινδυνέψω να ταραχθώ και να αλλάξω.
Είθε να έχω θάρρος σήμερα, να ζήσω μια ζωή που θα αγαπούσα,
να μην αναβάλω το όνειρό μου άλλο, αλλά να κάνω επιτέλους αυτό
που ήρθα εδώ να κάνω.
Και να μη σπαταλάω την καρδιά μου στο φόβο πια.
