Ας μιλήσουμε για “Τρέλα”
Τον περασμένο μήνα ήταν η παγκόσμια ημέρα για την ψυχική υγεία. Δε θα μπορούσαμε λοιπόν να παραβλέψουμε αυτό το τόσο σημαντικό θέμα. Οι μεγαλύτεροι φόβοι του ανθρώπου είναι δυο: ο θάνατος και η τρέλα. Η αλήθεια είναι ότι, τόσο ο θάνατος όσο και η τρέλα, είναι οι δυο βασικές μορφές ετερότητας της ανθρώπινης ύπαρξης ή αλλιώς της υπαρξιακής εμπειρίας, σύμφωνα με τον Φώτη Καγγελάρη. Στο κείμενο που ακολουθεί θα γίνει μια προσπάθεια να προσεγγίσουμε την έννοια της τρέλας μέσα από διαφορετικά πρίσματα.
Ας πάρουμε ως πρώτο πρίσμα τη γλωσσική ερμηνεία της λέξης. Τρέλα είναι η κατάσταση της παραφροσύνης, της ψυχικής διαταραχής και της διατάραξης της πνευματικής ισορροπίας. Ως τρέλα όμως περιγράφεται και η ανοησία, η έλλειψη λογικής, καμιά φορά ως τρέλα λέγεται η επαναστατικότητα ή η υπέρμετρη τόλμη και ενίοτε χρησιμοποιούμε την λέξη για να περιγράψουμε το πάθος ή την υπέρτατη επιθυμία.
Ας επιτρέψουμε η δεύτερη θεώρησή μας της τρέλας, να είναι εκείνη της ψυχιατρικής και των διαγνωστικών κριτηρίων.
Ο όρος τρέλα, σαφώς δεν υπάρχει στην ψυχιατρική και στην ψυχολογία. Ο πιο πρόσφατος όρος που χρησιμοποιείται στα διεθνή διαγνωστικά εγχειρίδια είναι: ψύχωση. Ψύχωση είναι η κατάσταση έντονου συναισθηματικού πόνου, τρόμου, αγωνίας και συχνά έντονων ενοχών. Είναι μια γενικότερη κρίση του συναισθηματικού κόσμου του ανθρώπου με κύριο χαρακτηριστικό της, την αποκοπή από την πραγματικότητα και επινόηση μίας καινούριας (παραλήρημα), μέσω αισθητηριακών ψευδαισθήσεων και παραληρητικών ιδεών.
Χαρακτηριστικό της ψύχωσης επίσης είναι ότι το άτομο τις περισσότερες φορές δεν έχει εναισθησία, δηλαδή δεν έχει επίγνωση της κατάστασης του, σε αντίθεση με άλλες συναισθηματικές διαταραχές, όπου το άτομο αναγνωρίζει τι του συμβαίνει.
Η αιτιολογία είναι αδιευκρίνιστη, ωστόσο υπάρχουν παράγοντες κινδύνου που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε αυτήν, όπως το βαθύ ψυχικό τραύμα, γενετικοί παράγοντες, η κατάχρηση συγκεκριμένων εξαρτησιογόνων ουσιών και η παρατεταμένη έκθεση σε καταστάσεις αισθητηριακής αποστέρησης.
Παρ’ όλα αυτά υπάρχουν άνθρωποι που έχουν περισσότερους παράγοντες κινδύνου και δεν θα εκδηλώσουν ψυχωτικά συμπτώματα και κάποιοι που θα εκδηλώσουν, ενώ οι παράγοντες κινδύνου μπορεί να είναι λιγότεροι.
Είναι γεγονός ότι η λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου δεν είναι ακόμα πλήρως κατανοητή από την ψυχιατρική κοινότητα. Έχουμε ακόμα πολλά να μάθουμε.
Αρκεί όμως ένα ψυχωτικό επεισόδιο για να χαρακτηριστεί ένας άνθρωπος τρελός; Η απάντηση είναι σαφώς όχι, και αυτό μας οδηγεί σε μία ακόμα βασική θεώρηση της τρέλας, την κοινωνική σκοπιά.
Καταρχάς, είναι σημαντικό να διευκρινίσουμε ότι ένας άνθρωπος είναι πιθανό να εκδηλώσει ψυχωτικά συμπτώματα, και παρ’ όλα αυτά, διαγνωστικά, να μην ανήκει στην κατηγορία της ψύχωσης. Δεν αρκεί λοιπόν ένα άνθρωπος να έχει ψυχωτικά συμπτώματα ή και ενεργό παραλήρημα για να θεωρηθεί τρελός, διότι η τρέλα είναι εκτός των άλλων ένα κοινωνικό κατασκεύασμα.
Περίπου ένα 80% της επώδυνης εμπειρίας του τρελού, είναι το κοινωνικό στίγμα. Συμπερασματικά, μόνο ένα 20% απαιτείται για να χαρακτηριστεί κάποιος τρελός.
Ας πάρουμε λοιπόν την περίπτωση ενός ανθρώπου με ανύπαρκτο υποστηρικτικό πλαίσιο, πιθανό το ίδιο με αυτό που ευθύνεται για το ψυχικό του τραύμα, με χαμηλό βιοτικό επίπεδο, από μία κλειστή κοινωνία με ανισότητες, και σε μία εποχή ή χώρα όπου η πρόοδος της ψυχιατρικής είναι ελάχιστη, όταν κάποια στιγμή στη ζωή του εκδηλώσει ψυχωτικά συμπτώματα κινδυνεύει να χαρακτηριστεί τρελός.
Ο λόγος είναι ότι το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο ανήκει, δεν του επιτρέπει άλλη θέση ακόμα και αν τα συμπτώματά του είναι πολύ ήπια. Από την άλλη ένας άνθρωπος που θα εκδηλώσει ψυχωτικά συμπτώματα, αλλά έχει παράγοντες υποστηρικτικούς, όπως μία οικογένεια που είναι σε θέση να τον αποδεχτεί και να τον φροντίσει, πρόσβαση σε καλές υπηρεσίες ψυχικής υγείας, πιθανότατα καλό επίπεδο μόρφωσης ή πλούσιο κοινωνικό κύκλο, πιθανότατα θα είναι ένας άνθρωπος που πέρασε ένα νευρικό κλονισμό, ο οποίος κλονισμός θα μπορούσε και να είναι τελικά μια αφυπνιστική εμπειρία ανάπτυξης και να στάθηκε αφορμή να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του και να βελτιώσει την ποιότητα της ζωής του.
Ο όρος τρέλα λοιπόν δεν είναι μία ψυχική κατάσταση αλλά είναι μία θέση, την οποία μπορεί να μας δώσει η εκάστοτε κοινωνία, η οποία με τη σειρά της δύναται να μας ταράξει τόσο πολύ και να επιδεινώσει την κατάσταση μας, επιβεβαιώνοντας έτσι στην κοινωνία ότι μας έδωσε τη σωστή θέση.
Στην κοινωνική αυτή θεώρηση θα προσθέσουμε ακόμα μία. Τη θεώρηση της ηθικής και της δύναμης των αριθμών.
Ο Νίτσε μας είπε, ότι στην ουσία κάθε άνθρωπος ο οποίος σπάει τον ζυγό της «ηθικότητας των ηθών», θεωρείται τρελός από την κοινωνία που ανήκει, αλλά αν ζούσε σε μια άλλη εποχή, ίσως αιώνες μπροστά ή πίσω, να ταίριαζε απόλυτα στην κοινότητα.
Μας είπε επίσης ότι εμείς οι ίδιοι που κατοικούμε στο μικρόκοσμο έχουμε δημιουργήσει τις εξαιρέσεις και τις απαγορευμένες ζώνες. Πλήθος ακόμα διανοητών, φιλοσόφων και μεγάλων καλλιτεχνών, από τον Πλάτωνα μέχρι τον Γκαίτε και από τον Σαρτρ μέχρι τον Καβάφη μας θυμίζουν ότι παντού σχεδόν, η τρέλα είναι εκείνη που ανοίγει το δρόμο για τη νέα σκέψη και την καινοτομία.
Όσο πιο σωστές, εδραιωμένες και απόλυτες αντιλήψεις έχει μία κοινωνία τόσο περισσότεροι τρελοί. Έτσι μας τόνιζε ο Νίτσε: «Την εποχή που ο χριστιανισμός απέδειχνε περισσότερο τη γονιμότητα του σε αγίους και αναχωρητές, πιστεύοντας πως έτσι έδινε αποδείξεις για τον εαυτό του, υπήρχαν στην Ιερουσαλήμ μεγάλα φρενοκομεία για ατυχήσαντες αγίους».
Τέλος θα προσθέσω ακόμα μία θεώρηση, εκείνη του συστήματος. Όλα τα συστήματα χρειάζονται ομοιόσταση για να επιβιώσουν. Χρειάζονται ισορροπία προκειμένου να είναι επιτρεπτή η ζωή. Τα συστήματα γεννιούνται, αναπτύσσονται, ακμάζουν κι έπειτα παρακμάζουν και πεθαίνουν για να γεννηθούν άλλα. Το ίδιο ισχύει και με τα ανθρώπινα κοινωνικά συστήματα. Για να επιβιώσουν πρέπει ο καθένας να έχει το ρόλο του. Άλλος είναι βασιλιάς και άλλος υπήκοος. Άλλος είναι αστυνομικός και άλλος παράνομος. Ο ένας είναι θύτης και ο άλλος θύμα.
Μέσα σε αυτό το σύστημα πρέπει να υπάρχει και ο τρελός στον οποίο θα φορτώσουμε όλα τα παραπτώματα και την ασχήμια που έχουμε μέσα μας, ώστε να μπορέσουμε εμείς να παραμείνουμε αυτοί που είμαστε.
Επιστρέφοντας λοιπόν στο αρχικό ερώτημα τί είναι τρέλα, καταλαβαίνουμε πόσο λογικό είναι ο όρος να ξεφεύγει κατά πολύ από τα στενά όρια της ψυχιατρικής και της ψυχολογίας. Ο τρελός κουβαλάει πολύ μεγαλύτερα βάρη από εκείνα των ψυχικών του διαταραχών του. Ας παραδεχτούμε λοιπόν, ότι όλοι εμείς που δεν είμαστε τρελοί, είμαστε αρκετά τυχεροί, που ζούμε στις ομάδες που ανήκουμε, την συγκεκριμένη χρονική στιγμή, στη συγκεκριμένη θέση και σειρά και προς το παρόν οι επιθυμίες μας φαίνεται να συμβαδίζουν αρκετά με τα οράματα ευζωίας που έχει η πλειοψηφία των ανθρώπων γύρω μας.
Αναμφίβολα ο ρόλος του τρελού είναι πολύ βαρύς. Ίσως και ο πιο βαρύς από όλους, διότι όπως λέει και ο Γκαίτε, η μεγαλύτερη συμφορά που μπορεί να συμβεί στον άνθρωπο είναι να σκέφτεται άσχημα για τον εαυτό του. Κάποιοι τρελοί θα καταφέρουν να βρουν τον εαυτό τους και τον προορισμό τους πολύ περισσότερο από τους «φυσιολογικούς» και άλλοι δε θα καταφέρουν να σπάσουν το ζυγό. Οι λόγοι που κάποιοι θα τα καταφέρουν και κάποιοι όχι ποικίλουν, ιατρικοί, κοινωνικοί, ταξικοί, υπαρξιακοί, συστημικοί, θρησκευτικοί, αριθμητικοί, γενετικοί και πολλοί άλλοι. Ίσως όμως και ο όρος «θα τα καταφέρουν» από μόνος του να μην είναι δόκιμος, ή αν μη τι άλλο είναι πολύ «δυτικός», για να περιγράψει το προσωπικό, μοναδικό ταξίδι και τον προορισμό της κάθε ανθρώπινης ψυχής.
